Natuurlijk is het niet zo dat er voor de periode van de Verlichting geen aandacht was voor de bescherming van fundamentele rechten. Alleen was die bescherming vaak vrijblijvender, fragmentarisch en voorbehouden aan specifieke groepen waardoor ze soms de vorm aannam van collectieve privileges. De Verlichte filosofen hebben ervoor gekozen om de individuele, abstracte mens centraal te stellen. Het resultaat is gekend: 'All men are created equal' (US Declaration of Independence, 1776), 'Les hommes naissent et demeurent libres et égaux en droits' (Déclaration des droits de l'homme et du citoyen, 1789). Helaas, tussen de ronkende bewoordingen van deze teksten en hun toepassing gaapte een serieuze kloof. 'Men' sloeg veel te lang enkel op blanke mannen met een zekere economisch status. Maar de aanzet voor emancipatorische bewegingen was gegeven. Intussen bestaan er mensenrechtenverdragen die de rechten van specifieke categorieën burgers borgen (vrouwenrechten, kinderrechten ...). Liggen deze verdragen in de lijn van het Verlichtingsdenken, of sluiten ze eerder aan bij de premoderne traditie die ervoor bestond?

Een tweede belangrijk punt is dat voor de Verlichtingsfilosofen de vrijheid van denken (Kants 'Sapere aude' is nooit veraf), de ermee verwante vrijheid van spreken en de tolerantie centraal stonden. Jabik Veenbaas drukt het kernachtig uit: 'In de Verlichting ontstond ons geestelijk speelveld'. 'Mijnheer, ik ben het hartsgrondig met uw ideeën oneens, maar ben bereid te sterven voor uw recht ze te uiten' is een uitspraak die Voltaire nooit gedaan heeft (zijn biografe wel), maar ze kon net zo goed van hem geweest zijn. Maar ook hier zien we een interessante spanning opduiken. Want de vraag is of ons intellectueel speelveld dezer dagen nog wel zo ruim is als we graag geloven. Waar de Verlichting de kaart trok van de sprekende, denkende en (zelf)kritische mens, zien we vandaag juist een groeiende bekommernis voor de toehoorder, wiens gevoelens niet gekwetst mogen worden. Het is maar de vraag hoe de roep om 'safe spaces', het aanpassen van taalgebruik in literatuur en kunst te rijmen vallen met een robuuste bescherming van de vrijheid van meningsuiting en met de vrijheid van gedachten.

Stof genoeg dus voor een diepgaande reflectie over het actuele belang van het Verlichtingsdenken. De bittere ironie van het lot wil dat twee van Vlaanderens meest erudiete experten, Hubert Dethier en Etienne Vermeersch, ons recent ontvallen zijn. Maar het is goed dat de Vrijzinnige Dienst van de Universiteit Antwerpen en het Humanistisch Verbond een lezingenreeks over de Verlichting hebben georganiseerd over de betekenis van die Verlichting voor de dag van vandaag. Op 27 februari 2019 sluit de reeks af met een groot rectorendebat. Durven denken, durven spreken vormen inderdaad het wezen van de Verlichting en ook nu nog de kernopdracht van de universiteit.

Deze tekst verscheen eerder in De Standaard (11/02/2019), onder de titel Hoe breed is het intellectuele speelveld nog?