11 november 2022
Eerste brief van Kurt Beckers aan Johan Braeckman
Dag Johan
Ik ben op weg naar huis. Met de trein. Het mooie avondlandschap glijdt in een warme, zachte spiegeling van oranje en paarse kleuren voorbij.
Op de treinen heb je ook een compartiment dat bedoeld is voor fietsers. De zitbanken staan daar in een lange rij tegenover elkaar. Ik had me genesteld in een hoekje met mijn plooifietsje. Er stapt een jonge man binnen, de wereldreiziger, en hij vroeg aan mij of hij een bericht mocht versturen met mijn gsm. Wereldreizigers hebben wel een gsm maar geen simkaart, moet je weten.
Ik nam de teksten bij mij over autonomie die ik aan mijn studenten als opdracht had gegeven en begon ze te herlezen.
Er stapte, toen ik aan het lezen was, een moederkloek op de trein. Met twee kinderen. Volgeladen met zakken en zo een karretje op wielen want, zo verklaarde ze vol enthousiasme aan de wereldreiziger, 'dat zijn onze frigo's!'. De moederkloek had twee kleine frigozakken bij zich, naast een hoop andere plastic zakken.
Naast mij kwam een andere vrouw zitten. Ze moest haar frustraties kwijt aan iemand anders aan de andere kant van de lijn, over treinen die nooit op tijd rijden. Ze was boos. Ze kwam van Rotterdam.
De moederkloek begon af en toe te praten met de wereldreiziger en hij begreep het allemaal en zij voelde zich begrepen. Er verscheen een glimlach op haar gezicht.
Ze had een stevig overgewicht, de haren een beetje vettig maar wel netjes gekamd; ze was zo lief voor haar kinderen. En ook lief voor de wereldreiziger, heel open en bereid om een goede babbel te doen met mensen rondom zich. De wereldreiziger vond het allemaal goed. Haar armen stonden vol littekens, ik zag de armen van mijn zus. Mensen doen dat, krabben aan hun armen tot het littekens worden. Die littekens deden een moeilijke jeugd vermoeden.
Ik las verder in mijn teksten over autonomie. Een van de schrijvers is Koo van der Wal die nogal kritisch staat ten aanzien van het moderne autonomiebegrip. Het is volgens hem, gezien het heersende neoliberale maatschappijmodel, onmogelijk om er een humaniteitsidee aan te koppelen. Van der Wal probeert via de dialogische filosofie het autonomiebegrip van een sociale en relationele betekenis te voorzien. Mensen ontwikkelen zich pas tot een persoon via de ontmoeting met anderen: geen ik zonder jij. Gezien de gesprekken die zich tussen al die mensen op de trein ontvouwden, vond ik dat het misschien allemaal best wel mee viel, met die atomaire autonomie. Ik was immers getuige van mensen die elkaar wilden begrijpen. Ik zag aandacht, respect, luisterbereidheid en erkenning. Maar ook het inzicht van de fenomenologie zag ik in de treinwagon voltrekken: namelijk het zich openstellen voor de ander, een intentionele gerichtheid op de andere die ook altijd 'geïnteresseerd' is. Hoewel ik jou ken, Johan, als iemand die deze dialoogfilosofie en zelfs het fenomenologisch openstellen voor de ander als het ware in de praktijk brengt, maken deze twee 'vergeten' filosofische stromingen voor zover ik weet geen deel uit van jouw beschouwingen.
Intussen verdween de zon in het warme licht dat ze zelf uitstraalde. Ik moest denken aan de moeder van Johannes Kepler, Katharina, die beschuldigd werd van hekserij en waar Kepler zeer bezorgd over was. En aan Kepler zelf die zeer goed wist en bovendien ook nog eens kon bewijzen waar die zon naar verdween.
Tussen de geagiteerde vrouw en de moederkloek ontstond een gesprek. Over treinen die nooit op tijd rijden. Een lang gesprek over treinen die nooit op tijd rijden. Fascinerend om te horen hoe lang je kan praten over treinen die nooit op tijd rijden.
Wat ik nog moet vertellen over de moederkloek is dat ik ontroerd geraakte door haar verschijning, door wie ze was, door hoe open ze was naar de mensen rondom zich haar, door de zachtheid waarmee ze met haar kinderen omging, door haar bezorgde blik wanneer ze voor haar uit staarde, door haar menselijkheid. Ik moest denken aan een hoofdstuk van Keith Thomas uit De ondergang van de Magische wereld, over het dagelijkse leven in de 16e en 17e eeuw. Het boek dat je mij had aangeraden. Omdat in die tijd armoede, ziekte en rampen vertrouwde elementen waren in het dagelijkse leven, werden kinderen niet gezien als individuen, ouders beseften dat ze hun kinderen op jonge leeftijd konden verliezen.
Ik las nog wat verder en verdeelde mijn aandacht tussen de teksten en de gesprekken. De Duits-Nederlandse filosofe Beate Roessler stelt in de tekst Autonomie als kritisch begrip een eenvoudige doch prangende vraag. Wat is dat eigenlijk, 'autonoom zijn'? Was de wereldreiziger, die zijn individuele vrijheid tijdens zijn reizen viert, autonomer dan de moederkloek met haar kinderen? Wordt door de opvoeding van haar kinderen haar autonomie niet sterk beperkt? Dit lijken mij belangrijke vragen, Johan. Jouw onderzoek naar irrationaliteit als onderdeel van het mens-zijn komt hier op de voorgrond te staan. Het detecteren van denkfouten, het blootleggen van opvattingen die totaal onzinnig en hoogst onwaarschijnlijk zijn: hebben we hiervoor niet juist een verworven autonomie nodig? Autonomie als kritisch begrip, zoals Beate Roessler dit omschrijft? Zelfstandig denken, in vrijheid kunnen denken en onderzoeken, lijkt mij althans een noodzakelijke voorwaarde om irrationele denkbeelden te kunnen analyseren en te kunnen bekritiseren. Heeft de moederkloek die heel wat zware zakken mee te sleuren had, de vrijheid, de autonomie om zich te wapenen tegen irrationele denkbeelden? De wereldreiziger die door zijn reizen de ultieme individuele vrijheid voor zichzelf heeft gevonden?
Nu herinner ik mij een passage in jouw laatste boek Ezelsoren, waarin je schrijft dat onze autonomie wel eens een illusie zou kunnen zijn. In hoofdstuk 9, De onontkoombaarheid van het toeval, verwijs je naar het onderzoek van gescheiden eeneiige tweelingen:
'De overeenkomsten zijn doorgaans bijzonder opvallend, en niet enkel lichamelijk. Vaak hebben ze dezelfde muzikale en culinaire voorkeuren, eenzelfde baan en vergelijkbare hobby's, delen ze een vergelijkbaar gevoel voor humor enzovoort. De gelijkenissen zijn soms beklemmend, omdat ze erop lijken te wijzen dat onze uniciteit, onze individualiteit en onze autonomie veeleer illusies zijn dan realiteit.'
Als onze autonomie als kritisch begrip een voorwaarde is tot kritisch denken, en als onze autonomie veeleer een illusie dan een realiteit blijkt te zijn, hebben we dan geen groot probleem ten aanzien van de mogelijkheid tot kritisch denken? Ik hoor graag jouw antwoord hierop. Nu heb je daar op deze blog al eens het een en ander over gezegd in een briefwisseling met Ronald Soetaert, wanneer jullie het hadden over de vrije wil. Je probeert de visie van Spinoza rond de vrije wil uit doeken te doen en je schrijft dat er geen vrije wil is, maar wel gradaties van autonomie die je dan koppelt aan kennis: 'Hoe beter en redelijker we geïnformeerd zijn, hoe meer we in staat zijn om alle minder goede opties uit te sluiten. Daarin schuilt uiteindelijk de kern van vrijheid: op basis van de best mogelijke informatie redelijke keuzes maken.' Maar dan vraag ik opnieuw: hebben we net die autonomie vooraf niet nodig om tot 'te kunnen' oordelen over de best mogelijke informatie? Dat de weg naar meer autonomie misschien wel net meer autonomie als voorwaarde nodig heeft?
We komen aan in Gent. Ik zou moeten overstappen op de trein naar Ronse. De trein waar ik, en de wereldreiziger, en de moederkloek met kinderen en de geagiteerde vrouw in zaten was te laat. Er is dan ook zoveel gebeurd. Er moest zoveel gezegd worden. Een uur moeten wachten op de trein naar Ronse.
Buiten aan het station van Gent dacht ik:
Treinen rijden nooit op tijd.
Maar gezien de overvloed aan schoonheid die ik vandaag weer mocht beleven en opmerken, is dat helemaal niet zo erg.
Met de beste groeten
Kurt
Ronse, 18 oktober 2022
Meer van Kurt Beckers