25 oktober 2022
Een immense wereld
Toen hij van zijn vriend een exemplaar kreeg van 'Die Zukunft einer Illusion', liet Romain Rolland in een brief aan Freud weten dat er zoiets bestond als een oceanisch gevoel: het samenvallen met iets dat de menselijke grenzen overstijgt, dat universeel was en dat volgens hem aan de basis zou liggen van elke religie. De psychoanalyticus antwoordde stout dat dat gevoel niet universeel kon zijn want dat hij er zelf geen last van had.
Daarover loog Freud natuurlijk wel een beetje: we beleven allemaal wel eens uitzonderlijke momenten wanneer we boven onszelf uitstijgen, zonder dat we daar dan zoals Rolland al te grote theorieën moeten over maken. Het is trouwens merkwaardig dat we voor die momenten vaak verticale beelden gebruiken, zoals daarnet de uitdrukking 'boven zichzelf uitstijgen' en ook theologen noemen dit graag de verticale dimensie. Zelfs de anders zo nuchtere Immanuel Kant vond dat er maar twee dingen de menselijke geest echt kunnen fascineren: de morele wet in ons en de sterrenhemel boven ons.
Van die morele wet ben ik tegenwoordig niet meer zo zeker, maar we kunnen niet ontkennen dat het uitspansel ook meer dan twee eeuwen later nog altijd een bron is voor allerhande oceanische gevoelens. Wie dat overdonderende gevoel zoekt, kijkt best omhoog.
Maar dat heelal bevindt zich niet echt boven ons en waarom zouden we ons vrijwillig verliezen in een sterrenhemel die we nooit kunnen kennen, terwijl we nog niet begonnen zijn om de grenzen van onze eigen Umwelt te onderzoeken? Die term komt van de Baltische bioloog Jakob von Uexkull en staat centraal in een recent boek van de wetenschapsjournalist Ed Yong dat in november in een Nederlandse vertaling uitkomt bij Atlas.
An Immense World gaat niet over het uitspansel van Kant, maar over de onbekende wereld waarin wij allemaal leven en die voor ons onzichtbaar is, maar niet voor andere dieren. De mens is vooral een visueel wezen en dat heeft gevolgen voor hoe we inzicht in de werkelijkheid krijgen. Yong reisde de wereld rond om met wetenschappers te praten die proberen te begrijpen hoe andere dieren onze gezamenlijke wereld waarnemen. Het resultaat is een van de interessantste wetenschapsboeken die ik in lange tijd onder ogen kreeg, als u me deze uitdrukking in deze context wil vergeven.
Op elke bladzijde staan dingen die ik niet wist (wat op zich niet echt een verdienste is), maar vooral: dingen die tien jaar geleden niemand wist, omdat ze nog niet wetenschappelijk waren waargenomen. De wereld waarin we wonen is zoveel meer dan wat wij kunnen zien en horen: olifanten communiceren via infrageluiden, het lied van een walvis in Ierland kan je horen tot in Bermuda, haaien zien/horen/voelen elektrische velden, roodborstjes voelen magnetische velden, ratelslangen proeven infrarode straling en vogels en bijen horen ultraviolet licht.
Er is zoveel in de wereld dat mensen niet weten omdat we het niet kunnen zien. We zijn zelfs niet zeker hoeveel zintuigen er zijn, alleen dat het er veel meer zijn dan de traditionele vijf die Aristoteles inventariseerde: het boek heeft dertien hoofdstukken en eindigt met een oproep om minder lawaai en minder licht te maken. Het is waanzinnig goed geschreven, grappig, en gaat niet zoals zoveel andere boeken over de schrijver zelf. Als u één boek per jaar leest, neem dan An Immense World: je krijgt er een hele wereld voor cadeau.
Hamlet beweerde dat er meer dingen zijn op aarde en in de hemel dan onze filosofie kan dromen. En er is inderdaad nog heel wat werk aan de winkel, zowel hier als daar, maar Yong laat zien dat we ook gewoon best hier beneden beginnen.
Meer van Geert Lernout