2 mei 2024
De vlucht wordt duur betaald. De oorlogsgeschiedenis van twee joodse families.
Na een theatercarrière koos Loes Gompes voor de journalistiek. Als freelancejournalist schrijft zij voor diverse bladen met als voornaamste onderwerpen theater, de geschiedenis van Amsterdam en de joodse problematiek. In 2013 verscheen haar boek “Fatsoenlijk land” over de verzetsgroep “Porgel en Porulan”.
De auteur is zelf van joodse afkomst. Haar vader, Simon Gompes, ging in 1940 samen met zijn ouders op de vlucht voor de nazi’s. Ook zijn naoorlogse zakenpartner, Herman Schpektor, sloeg in 1942 samen met zijn familie op de vlucht onder druk van de toenemende repressie. De oorlog en de vlucht voor de bezetter werden belangrijke verbindende schakels tussen Herman en Simon. De auteur reconstrueert de twee totaal verschillende vluchtroutes. Zij werpt tevens een ontluisterend licht op de houding van de Nederlandse regering in Londen ten aanzien van de joodse vluchtelingen.
Het gezin Gompes kende geen luxe. Vader Gompes verliet in 1927 Amsterdam voor Antwerpen waar hij als diamantslijper meer kans op werk had. Hij had het boek Mein Kampf van Adolf Hitler gelezen en had geen goed oog in de bedoelingen van de bezetter. Enkele dagen na de inval van de Duitsers verliet het gezin Antwerpen om na enkel dagen in een klein dorpje in de nabijheid van Toulouse neer te strijken. Dit deel van Frankrijk was toen nog niet bezet maar vader Gompes achtte zich ook daar niet veilig. Eind juni 1941 konden zij Portugal bereiken waar zij inscheepten met bestemming Nederlands-Indië, waar ze in november 1941 arriveerden.
Zij hadden pech. In maart bezette Japan Nederlands-Indië en de Nederlandse onderdanen, waaronder de familie Gompes, kwamen in de Jappenkampen terecht.
In tegenstelling tot de familie Gompes waren de Schpektors bemiddeld. Vader Schpektor bekleedde een leidinggevende functie in een succesvol Amsterdams textielbedrijf. Na een mislukte poging in 1940 slaagden zij er toch nog in, dankzij hun relaties en financiële middelen, Nederland te verlaten en via België en Frankrijk eind oktober 1942 Spanje te bereiken. De vluchtroute naar Nederlands-Indië was ondertussen afgesloten. Enkel Engeland, de Verenigde Staten en de Nederlandse koloniën in Zuid-Amerika boden nog een uitweg. Zo kwamen zij begin december 1942 in Jamaica aan.
Zij leden niet de ontberingen van de familie Gompes. Dankzij financiële steun van hun familie konden zij gemakkelijk rondkomen. Zij genoten van het aangename klimaat en de mooie omgeving. Regelmatig gingen zij op restaurant waar zij ‘lunchten als echte mensen’. Een reactie op het perverse gedachtegoed van de nazi’s die de joodse mensen als ongedierte beschouwden, als te verdelgen ratten.
Het gezin Gompes overleefde hun gevangenschap en in januari 1946 bereikten zij Amsterdam, waar vader Gompes terug aan de slag kon in de diamantindustrie. Een maand later kwamen ook de Schpektors in Amsterdam aan waar vader Willem de kans kreeg zijn oude firma nieuw leven in te blazen en verder te leiden.
Simon Gompes en Herman Schpektor ontmoetten elkaar in 1948 in het Amsterdams uitgangsleven en werden al vlug vrienden. Het ontbrak hen niet aan ondernemingszin en zij startten in 1950 een groothandel in plastic huishoudproducten. Later, vanaf de jaren zestig, produceerden zijn ook plastic speelgoed en hun creaties werden een wereldwijd succes.
De auteur beperkt zich niet tot de vluchtgeschiedenis van deze twee gezinnen. Zij onderzoekt ook de houding van de Nederlandse regering in Londen ten aanzien van de gevluchte landgenoten. Deze was niet erg coöperatief. De zorg voor de Nederlandse vluchtelingen in Frankrijk werd afgewenteld op de daar aanwezige diplomaten, die er maar het beste van dienden te maken. Om Frankrijk te verlaten was er een uitreisvisum nodig. Spanje en Portugal eisten daarnaast ook een transitvisum. Het uitreiken van deze visa had heel wat voeten in de aarde en de ganse procedure duurde verschillende maanden. Mettertijd werden de maatregelen tot het bekomen van de noodzakelijke papieren nog verscherpt, zowel in Vichy-Frankrijk als in Spanje en Portugal.
De Nederlandse regering stelde zich eerder afzijdig op. Zij reageerde niet op de weigering van de gouverneurs van Suriname en de Nederlandse Antillen om vluchtelingen op te nemen, ofschoon de regering de bevoegdheid had de gouverneurs terug te fluiten. Bij een onderzoek na de oorlog kon men zich deze weigering niet meer herinneren…
De meeste vluchtelingen hadden financiële problemen. Zij vonden geen werk en waren dus aangewezen op steun. De Nederlandse regering reageerde erg krenterig zodat de vluchtelingen een beroep moesten doen op charitatieve initiatieven zoals het Nederlandse Rode Kruis en het Queen Wilhelmina Fund in New-York. Als de Nederlandse overheid al iets uitkeerde gebeurde dit onder de verplichting van terugbetaling na de oorlog. Zuinigheid en halfhartigheid waren kenmerkend. Vader Gompes ontving in 1947 het verzoek de ontvangen steun terug te betalen. Na protest werd er niet verder aangedrongen. Deze kille houding doet denken aan de recente toeslagenaffaire.
Velen sloegen op de vlucht voor de Duitsers via Zuid-Frankrijk. Het door de auteur geschetste wedervaren van deze twee families is niet zo speciaal, niet zo uitzonderlijk. De auteur overstijgt dit door aan de hand van hun verhaal de problemen te belichten die vluchtelingen ondervonden om een veilige haven te bereiken.
De geschiedenis herhaalt zich. Ook nu kloppen er duizenden vluchtelingen aan onze deur. We houden ze angstvallig dicht, ofschoon we perfect in staat zijn hen te helpen, mits ‘vijf minuutjes politieke moed’. Dat ook het joodse volk de eigen recente geschiedenis vergeten is, maakt dit alles nog veel pijnlijker. Bedankt Loes om ons het falen uit het verleden in herinnering te brengen.
De vlucht wordt duur betaald. Dit geldt niet voor de Nederlandse overheid en bij uitbreiding voor alle regeringen die thans de grenzen gesloten houden.
Ignace Claessens
Meer van Ignace Claessens
Ignace Claessens
